جمعیت ایران در 50 سال آینده
جمعیت ایران در 50 سال آینده. نویسنده: محمد کریمی
دکتر محمّد میرزایی، استاد گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران در گفت وگو با روزنامه‌ی اطّلاعات آهنگ رشد جمعیّت کشور را در حال حاضر 1.56 درصد عنوان کرده و می‌گوید: "اگر افزایش جمعیّت با این نرخ ادامه پیدا کند، تا کمتر از 50 سال آینده، جمعیّت ایران دو برابر (یعنی 150 میلیون نفر) خواهد شد". این پیش بینی تا چه حد به واقعیت نزدیک است؟ یا اصولاً بر اساس چه مبانی می توان به این نتیجه رسید؟ سهل است که با ضرب این نرخ رشد در جمعیت کل کشور به راحتی می توان به این رقم بزرگ رسید. در این میان، به نظر می رسد آنچه که فراموش شده است، توجه به تحولات مرگ و میر و باروری در گروه های سنی و نیز ترکیب سنی کنونی جمعیت ایران است. نکتۀ دیگری که باعث تاسف است، وجود نداشتن پیش بینی تفصیلی جمعیت و جدول های زندگی (آنچه که به Life Tables معروفند) برای سالیان آتی است. این مهم که می بایست توسط متولیان آماری کشور انجام می شده، البته مغفول مانده است. اهمیت در دسترس بودن پیش بینی جمعیت نیاز به توضیح ندارد که همه نهادهای برنامه ریزی دولتی و تصمیم گیران بخش خصوصی به آن نیاز دارند. در این مقاله بر آنم که خلاصه ای از نتایج تحقیقی که برای پیش بینی جمعیت ایران در 50 سال آینده را انجام داده ام، در اختیار خوانندگان قرار دهم. برای دیدن جزییات بیشتر فنی و نتایج آماری تفصیلی تر می توانید به نسخۀ انگلیسی مراجعه کنید (برای دریافت این نسخه با ایمیل این وبلاگ تماس بگیرید).
پیش بینی در چارچوب روش لسلی (P. H. Leslie) که در سال 1945 معرفی شد، انجام گرفته است. این روش از نظر اصولی ساده است؛ هرچند که دارای پیچیدگی های محاسباتی خاص خود است. در این روش اصل بر آن است که ابتدا نرخ مرگ و میر و باروری در هر رده یا گروه سنی پیش بینی شود، سپس بر جمعیت هر گروه سنی (که معمولاً از آخرین سرشماری بدست آمده است) اعمال شود. بنابراین، مسالۀ اصلی در پیش بینی جمعیت، پیش بینی نرخ مرگ و میر و نیز نرخ زاد و ولد در هر گروه سنی است. برای این کار نیاز به سری های زمانی این متغیرها است تا الگوی تغییر آنها در سالیان گذشته شناخته شود. بر اساس این شناخت، الگویی نظری بر آنها سوار می شود و پیش بینی بر اساس آن الگوی نظری صورت می پذیرد.
در پیش بینی جمعیت ایران در همان قدم اول به مشکل بر می خوریم؛ چرا که سری های زمانی نرخ های مرگ و میر و زاد و ولد به تفکیک سن یا حتی گروه سنی موجود نیست. در هر مورد اطلاعاتی پراکنده و با طول زمانی کوتاه وجود دارد. من سعی کرده ام که با جمع آوری آنها تصویری از روند تغییرات این نرخ ها بدست آورم. در مرحله ی بعد، روند تغییرات همین نرخ ها در کشورهایی که اطلاعات جمعیتی کامل تری دارند را بررسی کرده ام تا الگویی عمومی تغییراتشان را شناسایی کنم. در نهایت، فرض کرده ام که این نرخ ها در ایران نیز کم و بیش همانند سایر کشورها تغییر خواهند کرد و آنها را پیش بینی کرده ام. این روش پیش بینی را "کالیبره کردن" هم می گویند.
پس بینی نرخ مرگ و میر
اطلاعات مرگ و میر کشور به تفکیک جنس و گروه سنی از سال 1385 به بعد در وب سایت سازمان ثبت احوال کشور ارایه شده است. با استفاده از آمار سازمان ثبت احوال از تعداد مرگ و میر در گروه های سنی در سال 1385 و نتایج سرشماری همان سال درباره جمعیت در گروههای سنی، نرخ های مرگ و میر در سال 1385 قابل محاسبه اند. این تنها اطلاع دقیق از نرخ مرگ و میر در ایران را بدست می دهد. از همین تک داده، به گونه ای که توضیح داده خواهد شد، در پیش بینی نرخ مرگ و میر استفاده شده است.
احتمال مرگ یک مرد یا یک زن آمریکایی با سن مشخص به وسیله ی ادارۀ تامین اجتماعی ایالات متحده برای یک دورۀ 200 ساله، 1900 تا 2100، محاسبه یا پیش بینی شده است. بررسی این آمار گسترده نشان می دهد که نرخ مرگ و میر در هر ردۀ سنی از یک تابع نمایی با شیب منفی خاص خود پیروی می کند. پس از برازش بهترین فرم تابعی برای هر گروه سنی مرد و زن، این شیب های منفی که همان نرخ های کاهش هستند را می توان بدست آورد. با داشتن این اطلاعات، در مرحلۀ بعد، برای هر ردۀ سنی مرد و زن، آن سالی در آن که نرخ مرگ و میر در ایران با نرخ مرگ و میر همان رده سنی در ایالات متحده برابر شده است، یافته شده است. از همان سال، نرخ کاهش مرگ و میر در ایالات متحده در هر گروه سنی محاسبه شده و بر نرخ مرگ و میر همان گروه سنی در ایران در سال 1385 اعمال شده است. به این ترتیب، نرخ مرگ و میر مردان و زنان هر گروه سنی در 50 سال آینده برای ایران پیش بینی شده است. البته این کار شامل جزییات بسیار زیادی است که اشاره تمام آنها از حوصلۀ این مقاله خارج است. برای راست آزمایی این روش، آزمونی ترتیب داده شده است که این فرض را که روند تغییرات نرخ مرگ و میر در آمریکا همانند همان در سایر نقاط دنیا است را محک بزند. برای این منظور، از اطلاعات مرگ و میر 15 کشور دیگر که اطلاعات این چنینی شان در دسترس بود، استفاده شده است. این آزمون با درجات اطمینان بالایی این انتخاب را تایید می کند.
پیش بینی نرخ باروری
نرخ باروری به تفکیک گروه های سنی، تنها در 6 مقطع زمانی در یک دورۀ 30 ساله در ایران موجود است. با وجود این، فاصلۀ طولانی بین این مقطع های زمانی به گونه ای است که تصویری از روند تغیرات باروری در ایران را بدست می دهد. بررسی همین نرخ ها برای کشورهایی که اطلاعاتشان موجود است (این کشورها به طور عمده کشورهای توسعه یافته یا اعضای اتحادیه اروپا هستند) نشان می دهد که گویی همگی از الگوهای یکسان U-شکل یا L-شکل پیروی می کنند. پس از شناسایی این الگوها، کنکاش شده است که نرخ کنونی باروری در ایران که دنبالۀ تحولات قبلی آن است، در چه مرحله ای از سیر انتظاری تحول اش قرار دارد. بر این اساس، نرخ باروری هر گروه سنی پیش بینی یا کالیبره شده است.
جمع بندی
پس از پیش بینی نرخ های مرگ و میر و زاد ولد، در نهایت از آنها استفاده شده و ماتریس لسلی بنا نهاده شده است. ضرب این ماتریس در جمعیت گروه های سنی در سال 1385، جمعیت در گروه های سنی در سال 1386 را بدست می دهد. همین ماتریس، سپس در جمعیت پیش بینی شده سال 1386 اعمال شده است و جمعیت سال 1387 بدست آمده است. تکرار این کار تا هر چند سال جمعیت سال مورد نظر را بدست می دهد.در زیر، هرم جمعیتی ایران در فاصله های 10 ساله تا 50 سال آینده ارایه شده است. نتیجه ی قابل توجه این است که در 50 سال آینده جمعیت ایران از 100 میلیون نفر تجاوز نخواهد کرد. مهمترین دلیل آن هم این است که در سال های اخیر زنان 25 تا 35 سال حداکثر جمعیت زنان را تشکیل داده اند. این گروه سنی زنان اصولاً بیشترین میزان باروری را دارند، اما در حال حاضر در ایران نرخ باروری در میان ایشان بشدت پایین است. این پدیده شاید مهمترین پدیدۀ جمعیتی ایران باشد به طوریکه بخش قابل توجهی از ساختار جمعیتی آینده را تعیین می کند. مطالعۀ این پدیده برای شناخت روند جمعیت در بلند مدت ضروری است.
Age-specific population prediction in Iran for 10 year time intervals
|
Age |
2006 |
2016 |
2026 |
2036 |
2046 |
2056 |
|
Total |
70,495,782 |
77,341,188 |
83,464,647 |
87,944,623 |
90,967,897 |
91,598,690 |
